Değirmen Kitabının Özeti

Reşat Nuri Güntekin’in romanı (1944)

• Olay, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasına yakın (1914’e doğru) Sarıpınar ilçesinde geçer. Kasabanın zenginlerinden Ömer Bey’in evinde bir Bulgar kızının (Kızanlıklı Naciye) oynatıldığı içkili bir gece eğlentisine katılmış memurlar, mal müdürünün birdenbire: “Zelzele oluyor, arkadaşlar!” diye bağırması üzerine paniğe kapılırlar. İtiş kakış kaçışma sırasında hafif yaralananlardan biri de kaymakam Halil Hilmi Efendi’dir.

Oysa ne deprem olmuştur, ne yıkıntı vardır ilçede. İşleyen telgraflarla vilâyete ve İstanbul’a yansıyan hayal olay, gazetelerde abartmalı haberlere yol açar. İlçeye vilâyetten yardım gönderilir, karşılıklı yazışmalarla durum daha da büyütülür. Önce mutasarrıf, sonra da vali gelir Sarıpınar’a. Bakımsızlığı, haraplığı dışında, ilçenin deprem falan görmediği anlaşılırsa da, padişahtan gelen bir telgraf, işi büsbütün çıkmaza sokar: Şehzade Şemsettin Efendi, geçmiş olsun’a gelecektir. Mutasarrıf, vali dahil, ilçe yöneticileri, durumu görüşürler. Kurulun onayı üzerine mühendis Deli Kâzım, bazı yerleri yıktırır, bahçelere çadır kurdurur ve çevreye bir deprem bölgesi görünümü verir. Şehzade gelir; o vakte kadar İstanbul’da Beykoz’dan uzak yola gitmemiş ve Ortaköy’le Çengelköy’den başka köy görmemiştir. Sarıpınar’ın gerçekten büyük bir felâkete uğradığı inancı içinde, üzüntülerini bildirir ve görevi başında yaralanan kaymakamı kutlar. Bu ziyaret üzerine Sarıpınar depremi, yerli ve yabancı gazetelerde bir daha çalkalanır, öncekilere ek olarak bir kez daha ilçeye yardımlar yağar; günün birinde de kaymakam Halil Hilmi Efendi’ye saraydan bir altın Osmanlı nişanı gelir.

• Turgut Özakman’ın Sarıpınar 1914 adıyla oyunlaştırdığı (1968) Değirmen romanı üzerine geniş bir inceleme: (İZB, s. 166-180)