İsim Tamlamaları Konu Anlatımı

Bir ismin, başka bir ismin anlamını tamamlamasıyla oluşan söz öbekleridir. En az iki isimden oluşan isim tamlamalarında ilkine tamlayan İkincisine tamlanan denir, isim tamlamalarında asıl öge, tamlanandır; tamlayan ise yardımcı öğedir.

Örneğin “bahçe” sözcüğünü anlam bakımından daha be­lirgin kılmak için bu sözcüğü anlam bakımından tamamlayan bir sözcük getirdiğimizde isim tamlaması ortaya çıkar.

İsim tamlamaları örnekleri

“Okulun bahçesi”, “evin bahçesi“, “dershanenin bahçesi” veya “konağın bahçesi” tamlamalarında vurgulanan asıl öge, tamlanan öge olan “bahçe”dir.

Kitabın sayfaları   /   Evin penceresi

İsim tamlamalarında kullanılan tamlayan ve tamlanan eklerine dikkat edelim:

Tamlayan eki (ilgi eki): -ın, -in, -un, -ün (Kaynaştırma harfiyle birlikte: -nın, -nin, -nun, -nün)

Tamlanan eki (iyelik eki): -ı, -i, -u, -ü (Kaynaştırma harfiyle birlikte: -sı, -si, -su, -sü)

Televizyonun sesi   bahçenin görüntüsü 

1. Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayan ve tamlanan ekleri bulunan isim tamlamasıdır. Tamlayanın kesin olarak bilindiği tamlamadır.

Belirtili İsim Tamlaması Örnekleri

Suyun sesini, ağaçların hışırtısını dinliyorum.

Ayrılma durum eki olan “-dan/-den” tamlayan eki iş­levinde kullanılabilir.

Aşağıdakilerden hangisi (aşağıdakilerin hangisi)

Sorulardan biri (soruların biri)

Tamlayan, tamlanan veya her ikisi zamirden oluşabilir.

Benim adım, bunların hepsi, çocukların çoğu, senin işin,

onun   arabası, bizim evimiz, sizin okulunuz, onların dertleri

Kimi zaman tamlanan eki düşebilir. Ancak tamlamada­ki anlam devam eder.

Adana kebap, bizim oğlan, sizin kitap

Belirtili isim tamlamasında tamlayan düşmüş olabilir.Bu durumda tamlama ortadan kalkar.

Aklım karıştı biraz. (Benim aklım)

Çantanı da yanına al. (Senin çantan)

Gözü yeşildi. (Onun gözü)

Anahtarımız var. (Bizim anahtarımız)

Çiçeklerinizi suladım. (Sizin çiçekleriniz)

Tamlayan veya tamlanan adlaşmış sıfattan oluşabilir.

Güzelin nazı (güzel kız)

Hastanın yatağı (hasta kişi)

Gencin arabası (genç insan) ‘

Mahallenin ihtiyarı (ihtiyar kişi)

Sınıfın çalışkanı (çalışkan öğrencisi)

İşin ustası (usta kişisi)

Bir isim tamlamasında birden çok tamlayan veya tamlanan bulunabilir.

Ağacın yaprağı da dalı da kurumuş.

Gençlerin, çocukların  mutluluğu her şeydir.

Tamlayan ile tamlanan yer değiştirmiş olabilir.

Dalgaları adam boyundaydı denizin.

Sonucu elimize geç ulaştı sınavın.

Belirtili isim tamlamalarında sıfat, tamlayanı, tamlana­nı veya her ikisini niteleyebilir. Tamlayanı veya tamla­nanı bir sıfatla nitelenen veya belirtilen tamlamalara “karma tamlama” da denir.

Denizin pasparlak yakamozları (sıfat, tamlananı nitelemiş)

Deli ırmağın coşkusu (sıfat, tamlayanı nitelemiş)

Mavi gökyüzünün beyaz bulutları (tamlayan ve tamlanan ayrı sıfatlar almış)

Belirtili isim tamlamasında tamlayan ile tamlanan arasında başka bir öğe bulunabilir.

Rüzgârın artık uğultusu duyulmaz oldu.

Evin kırılmıştı kapısı.

Kilidi bozuktu kapının.

DİKKAT

Fiilimsiler, tamlanan olduğunda isim tamlaması kurmaz. Çünkü isim tamlamasında asıl unsur tamlanan sözcüktür. Dolayısıyla, tamlanan sözcüğün bir varlık veya kavramı karşılaması şarttır. Fiilimsiler ise bir varlığı veya kavramı j karşılayan sözcükler değildir.

Fiilimsi grubu olarak karşımıza çıkan aşağıdaki cümlelerde j isim tamlaması yoktur.

Okulun ne zaman açılacağını bile bilmiyordu. ı (1987-ÖYS)

Evinin düzenli olmasına özen gösterirdi. (1987-ÖYS) j

Bununla birlikte fiilimsiler, isim tamlamasında, asıl j unsur olan tamlananı bütünleme görevinde bulunabilir. Dolayısıyla, fiilimsiler isim tamlamasında sadece j tamlayan olarak kullanılabilir.

Okumanın önemini anlamak için okumak gerekir.

Belirtili isim tamlaması cümle içinde çeşitli görevlerde (özne, tümleç, yüklem) kullanılabilir. Ancak dikkat etmek gerekir ki isim tamlamaları bölünemez.

Uzak bir kentin hic bilinmeyen şarkılarıyız.

Koridordan gelen ses öğretmenin sesiydi.

Aklın yolu birdir hemşerim.

Buranın halkına pek güven olmaz.

Şarkının bestesini dinliyorduk

Toplantının gündemi merak konusuydu.

2. Belirtisiz İsim Tamlaması

Tamlayan ekinin kullanılmadığı isim tamlamasıdır. Tamla­yan eki bulunmadığı için, belirtili isim tamlamasından farklı ola­rak genel bir anlamın söz konusu olduğu bir tamlamadır.

Belirtisiz İsim Tamlaması Örnekleri

Okul yolu, dünya malı, Türk lirası, ev kirası, dil yarası, ekmek parası, sevgi çemberi

Birleşik isimlerin bir kısmı belirtisiz isim tamlamasın­dan oluşur.

Vezirköprü (sü), gelinduvağı, aslanağzı, balıksırtı, Yayladağı

Belirtisiz isim tamlamasında sıfat, tamlayandan once gelerek tamlamanın bütününü niteler veya belirtir.

Yeni duvar saati, spor bir genç odası, eski çocuk ayakka­bısı, yeni bayram elbisesi, küçük uyku tulumu

********************

DİKKAT

Sıfatın kullanıldığı belirtisiz isim tamlamalarında an­lam karışıklığının ortaya çıktığı durumlarda, sıfat, tamlanandan önce kullanılmalıdır. Örneğin; eski belediye başkam” yerine “belediye eski başkanı , yük­sek ziraat mühendisi” yerine “ziraat yüksek mühendisi denmelidir.

DİKKAT

Belirtisiz isim tamlamasıyla sıfat tamlamasını karıştırmamak gerekir. Karşımızdaki örnekte tamamlanan eki varsa o tamamlama belirtisiz isim tamlamasıdır.

Su sesi,kaldırım taşı, kavak ağacı

Beyaz taş, sıcak banyo, bodur ağaç

********************

Belirtisiz isim tamlaması sıfat görevinde bulunabilir.

Kül rengi, bulutlar şehri terk ediyordu.

Altın sarısı saçları, deniz mavisi gözeri vardı.

Belirtisiz isim tamlaması cümlede çeşitli görevlerde bulunabilir.

Doğum gününde pahalı bir kol saati hediye ettiler ona.

Dert ortağımsın benim dertli sazım.

Belirtili ve belirtisiz isim tamlaması soruları

SORU

Aşağıdakilerden hangisinde isim tamlamasının kaynaştırmasıyla oluşmuş bir bileşik sözcük bir isim tamlamasının tamlayanı görevinde kullanılmıştır?

A) Balayım çeşitli ülkelerin turistik yerlerinde geçirmek istediğini söyledi.

B) Kitabı eline aldığında, önce ön sözünü okumayı ihmal etmezdi.

C) Aylardır beklenen sinema filmi, pazartesi gecesi gös­terime giriyor.

D) Böyle oyunbozan kişilerle hiç uğraşamam çunku, onlarla hiç anlaşamam.

E) Munise, kuşpalazına yakalanınca Feride’nin tutunduğu dal kırılmaya başlamıştı.

CEVAP

A seçeneğindeki “balayı” ve E seçeneğindeki “kuşpalazı sözcükleri belirtisiz isim tamlamasından oluşan birleş*tıs, rnerdj, ancak bir isim tamlamasında kullanılmamışlardır. B b eş sözcük olan “ön + söz” ise sıfat tamlamasından oluşmuştur. D’deki “oyunbozan” sözcüğü ise isimle fiilimsinin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir birleşik sözcüktür ve cumledesfe görevinde kullanılmıştır. C seçeneğinde ise pazartesi “Pazar + ertesi” sözcüklerinden oluşmuş bir ısım tamlamasıdır – ve “pazartesi gecesi” şeklinde bir isim tamlamasının tamlayan, ‘ görevinde kullanılmıştır. Doğru seçenek C dır.

3. Takısız İsim Tamlaması

Tamlayan ve tamlananın ek almadığı ısım tamlamasıdır. Tamlayan sözcük, tamlananın neyden yapıldığını veya neye benzediğini belirtir.

Takısız isim tamlaması örnekleri

Çelik tencere (çelikten yapılmış tencere)

Pamuk yorgan (pamuktan yapılmış yorgan)

Altın yüzük (altından yapılmış yüzük)

İpek gömlek (ipekten yapılmış gömlek)

Keman kaş (kemana benzeyen kaş)

Elma yanak (elmaya benzeyen yanak)

Cennet vatan (cennete benzeyen vatan)

Takısız isim tamlaması sorusu

SORU 

Aşağıdakilerden hangisinde takısız ısım tamlaması yapım eki alarak sıfat görevinde kullanılmıştır?

A) Gümüş tepside sunuldu bu armağan bu sana.

B) Şehre inmek isteyenler, taş köprüden geçmek zorun­daydı.

C) Demir kapılı evden yükselen sesler iyi bir haber taşı­mıyordu.

D) Sporcuya takılan bronz madalya başka başarıları da getirecektir. .

E) Bakır tas, eski zamanların içecek kabı işlevine sahipti.

CEVAP

A’da “gümüş tepsi”, B’de “taş köprü”, G’de “bronz ma­dalya”, E’de “bakır tas” şeklindeki takısız isim tamlamaları, bir ismi niteleme durumunda değildir. Buna karşın C seçeneğinde takısız isim tamlaması olan “demir kapı”, yapım eki olan “+lı” ekini alarak “demir kapılı ev” şeklinde sıfat görevinde kullanılmış­tır. Doğru seçenek C’dir.

Zincirleme İsim Tamlaması

Tamlayanı, tamlananı veya her ikisi kendi içinde isim tamlaması olan tamlamadır. En az üç isim kullanılır.

Zincirleme isim tamlaması örnekleri

Masal dünyası -nın büyüsü

Gençlik cağı -nın bunalımları

Dünya güzellik yarışması

Bahçenin su yolu

Masal kahramanı -nın hayal diyarı

Zincirleme isim tamlamasında sıfat bulunabilir. Bu durumda, zincirleme isim tamlaması ile karma tamlamaları birbiriyle karıştırmamak gerekir.

Kaldırımın kenar taşları (“kenar taşı” belirtisiz isim tamlamasıdır.

Kaldırımın tozlu taslan (“tozlu taşlar” sıfat tamlamasıdır.)*

NOT:Sözcük türlerinde (isimlerde, sıfatlarda, zarflarda…) yapı konusunu “Sözcükte Yapı” bölümünde iç içe ele aldık. Sözcükte Yapı konusuna ise sözcük türlerini kavradıktan sonra geçmeniz gerekmektedir.