Yapım Ekleri Nelerdir Kısaca Konu Anlatımı Cümleleri Örnekleri Soruları
Yapım Ekleri Nelerdir Kısaca Konu Anlatımı Cümleleri Örnekleri
YAPIM EKLERİ
Eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü değiştiren eklerdir. İsimden isim, isimden fiil, fiilden fiil ve fiilden isim olmak üzere dört çeşit yapım eki vardır.
*Sözlü > söz – lü / Soru > sor – u / Boşamak >
boş–a–mak / Gidermek >git–er–mek
TAKTİK
Sözcüğün kafamızda belli bir resmi vardır, sözcüğe gelen ek, resmi değiştiriyorsa o ek yapım ekidir.
Örneğin; “balıkçı” sözcüğünün kökü “balık”tır. “Balık” sözcüğünün kafamızdaki resmi bellidir, “-çı” eki, kafamızdaki balık resmini “balık satan bir kişiye veya yere” çevirir. 0 halde “-çı” eki eklendiği sözcüğün anlamını(kafamızdaki resmini)değiştirdiği için yapım ekidir.
Şimdi de “içki” sözcüğünü ayrıştıralım: iç–ki “içmek” sözcüğünün kafamızdaki resmi “İçmek fiili”dîr ve “-ki” eki bu resmi “içilen şey”e dönüştürür. 0 halde “-ki” eki yapım ekidir.
*Ortaç, ulaç ve mastar ekleri fiilden isim yapım ekleridir. Bu ekler, sözcüğün fiil anlamını kaybetmeden cümle içinde isim, sıfat ve zarf türlerinde kullanılmasını sağlayan eklerdir. Kısaca bu ekler, sözcüğün anlamını değil türünü değiştirdikleri için yapım ekidirler.
- Yürüyüş sağlık için çok önemlidir.(“yürümek” anlamını kaybetmeden cümle içinde isim görevinde kullanılmıştır.)
- Yürüyen insanlar karınca gibiydi, (“yürümek” anlamını kaybetmeden cümle içinde sıfat görevinde kullanılmıştır.
- Yürüyerek geldim buralara kadar, (“yürümek” anlamını kaybetmeden cümle içinde zarf görevinde kullanılmıştır.)
1.”-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” ortaç (sıfat- fiil) ekleridir, bu ekler sıfat yapar:
gülen adam, görülesi yerler, olmaz işler, bilirkişi, bildik kişiler, yakılacak odunlar, okumuş kızlar…
DİKKAT
Ortaç eki olan “-maz, -mez” fiilden isim yapım ekidir, geniş zamanın olumsuzu olan “-maz, -mez” ise çekim ekidir.
- Dönülmez akşamın ufkundayız. (ortaç eki)
- Bu yoldan geri dönülmez artık, (geniş zamanın olumsuzu)
DİKKAT
Ortaç ekleri olan “-mış/-miş, -acak/-ecek, -ır/-ir” fiilden isim yapım ekleridir; zaman ekleri olan “-mış/-miş, -acak/-ecek ve -ır/-ir” ise çekim ekleridir.
* Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer.
Yapım eki
Saate baktım, zaman çoktan geçmiş.
Çekim eki
Kalacak bir yer bulmalıydık kendimize.
Yapım eki
Tatil boyunca bizde kalacak.
Çekim eki
İnsan dünyaya kuş gibi konar, sonra da göçer.
Çekim eki Çekim eki
Konar göçer toplumlar savaşçıldır.
Yapım eki yapım eki
DİKKAT
Ortaç eki olan “-dik, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük” ile di’li geçmiş zaman ekinin birinci çoğul kişi çekimi karıştırılmamalıdır.
*Seni aramadık yer bırakmadık. (Ara-ma-dık)
*Uzun zaman oldu, birbirimizi hiç aramadık. (ara- ma-dı–k)
2.”-p, -arak, -madan, -maksızın, -ınca, -dığında, -ken, -alı, -a /e” ekleri ulaç (zarf-fiil) ekleridir; bu ekler zarf yapan eklerdir:
okuyup öğren,
görerek öğren,
konuşmadan anlat,
durmaksızın yürü,
gelince ara,
gördüğünde konuş,
yazarken düşün,
güle güle git.
DİKKAT
Ulaç eki olan “-a / -e” fiilden isim yapım ekidir, dolayısıyla s fiilin üzerine gelir; buna karşın yönelme durum (hâl) eki J olan “a/e” ise ismin üzerine gelen bir çekim ekidir.
- Yaza yaza mürekkep kalmadı. (Fiilin üzerine gelmiş, f. i yapım eki, ulaç ekidir.)”
- Yaza en az yirmi kitap okuyacağım, (ismin üzerine gelmiş, yönelme durum eki, çekim ekidir.)
3.”-mak, mek, -ma, -me, -ış, -iş” ekleri fiilden isim yapım ekleri olup mastar (isim-fiil) ekleridir.
- Dinlemek, bilgelikten gelir.
- Farklı düşünme yöntemleri de var.
- Tarihin akışını icatlar değiştirir.
DİKKAT
Mastar eki olan “-ma, -me ” fiilden isim yapım ekidir, olumsuzluk eki olan “-ma, -me” ise çekim ekidir.
- Bana böyle sorular sorma, diyordu. (Olumsuzluk ekidir, çekim ekidir; dolayısıyla basit sözcüktür.)
- Soru sorma çocukların öğrenme yöntemidir. (Mastar ekidir, f. i. yapım ekidir; dolayısıyla türemiş sözcüktür.)
*Tüm çatı ekleri (edilgenlik, işteşlik, dönüşlülük, ettirgenlik ekleri) fiilden fiil yapım ekidir.
* Dövülmek, dövünmek, dövüşmek, dövdürmek.
*İsimden isim yapım eki olan “-lı, -li, -lu, -lü” nün olumsuzu “-sız, -siz, -suz, -süz” yapım ekidir.
* Aynalı-aynasız, bahçeli-bahçesiz
* Üleştirme ekleri yapım ekidir.
*Üçer kişi, dokuzar defter, altışar boncuk, yedişer kalem
*Küçültme ekleri olan “-cık,-cak,-cağız,-rak,-imsi,-imtırak”ekleri isimden isim yapım ekleridir.Bu eklerin asıl görevi sözcüklere küçültme veya “-e yakın,gibi”anlamı katmaktadır.Küçültme eklerini alan sözcükler isim,sıfat veya zarf görevlerinde bulunabilir.
*Kadın zayıflayınca küçücük olmuştu, (“çok küçük” anlamı)
Küçültme zarfı
*Yavrucak uyuyor, (“sevgi” anlamı)
Küçültme ismi
*Büyücek bir binaydı. (” büyüğe yakın” / küçültme anlamı)
Küçültme sıfatı
*Adamcağızın işi yok. (“acıma” anlamı)
Küçültme ismi
*Ufarak bir topla oynuyordu. (Ufağa yakın/ küçültme anlamı)
Küçültme sıfatı
*Yeşilimsi bir elbise giymişti, (“yeşile yakın”/küçültme anlamı)
Küçültme sıfatı
*Su borudan sarımtırak akıyordu. (Sarıya yakın/ küçültme anlamı)
Küçültme zarfı
SORU
Odunsuz bir sobanın
I
Yanında titreyen
II
Çocuğu görse yağmur,
III
Gözyaşlarını odaya
IV
Tavan arasındaki delikten
V
Usulca bırakır.
Yukarıdaki şiirde altı çizili sözcüklerden hangisi yapım eki almamıştır?
A) I B) II C) III D) IV E)V
CEVAP
Yapım eki eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü değiştiren eklerdir. Seçeneklerdeki “odunsuz“, “titreyen” sözcüklerinde tür değişimi, “yağmur” ve “delik” sözcüklerinde ise anlam değişimi söz konusu olduğundan A, B, C ve E seçeneğindeki sözcükler yapım eki almış sözcüklerdir. D’de ise “odaya” sözcüğünde tür veya anlam değişmesi olmadığından yapım eki söz konusu değildir. Doğru seçenek D‘dir.
SORU
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde yapım eki edat soylu bir sözcüğe gelerek ondan isim türetmiştir?
A) Zorda kalınca “Bu kadarlık kusur kadı kızında da olur.” diyordu.
B) Benzetme yapmak için genellikle gibili cümleler kurarız.
C) Doğruluk, göreceli bir kavramdır; kişiden kişiye değişir.
D) Neden – sonuç anlamını, çoğu zaman içinli cümlelerle kurarız.
E) Gibilik anlamı, kimi yerlerde edat kullanılmadan da sağlanır.
CEVAP
A’da “Bu kadarlık kusur” ifadesiyle “kadar” edatına getirilen “-lık” eki, sıfat türetmiştir. Aynı durum B’de “gibili cümleler” de ve D’de “içinli cümlelerde” de söz konusudur. C’de zaten isim olan “doğru” sözcüğüne “-lık” eki getirilerek isimden isim türetilmiştir. Ancak E’de “gibi” edatına getirilen “-lik” ekiyle edattan isim türetilmiş “Gibilik anlamı” şeklinde isim tamlaması kurulmuştur. Doğru seçenek E‘dir.
SORU
“Çekim ekleri kimi zaman yapım eki işlevinde bulunabilirler.”
Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde çekim eki yapım eki görevinde kullanılmıştır?
A) Elim ayağım tutmaz oldu heyecandan.
B) Gidelim buralardan, dayanamıyorum.
C) 0 güzelim yılları unutamıyorum.
D) Söyledim içinden tüm geçenleri.
E) Diledim ki uzun ve sağlıklı yaşayalım.
CEVAP
A, B, D ve E seçeneklerindeki altı çizili sözcüklerde kullanılan iyelik, istek, zaman ve kişi ekleri eklendikleri sözcüklerde tür değişimine neden olmamışlardır ve çekim eki işlevlerini korumuşlardır. Ancak, C seçeneğinde “güzelim yıllar’ ifadesiyle bir tamlama kuran “-im” iyelik eki, isme sıfat görevim yükleyerek tür değiştirmiştir; yani yapım eki olarak kullanılmıştır. Doğru seçenek C‘dir.
SORU
Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi yapı bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Doğa, insana her şeyin en güzelini sunmakta.
B) Yaşlı adamlar, köyün girişinde bekleşıyordu.
C) Onarım binada birkaç gün daha sürecekmiş.
D) Gölge oyunu, bir zamanların eğlencesiydi.
E) Ağaçlık bir yerde oturmuş, dinleniyorduk.
CEVAP
Seçeneklerdeki sözcükleri; “doğ-a, yaş-lı, onar-ım, ağaçlık” şeklinde ayrıştırabiliriz. Bu sözcükler yapım^eki almış oldukları için türemiş sözcüktürler. Ancak gölge sözcüğü yapım eki almadığından basit bir sözcüktür. Doğru seçenek D’dir.