Horasan Türkleri ve Horasan Türkçesi
Horasan Türkleri ve Horasan Türkçesi
İran’ın kuzeydoğusunda olan Horasan bölgesinde Oğuz dillerinin şu diyalektleri konuşulmaktadır: 1) Batıda Türkmence, örn., Gunbad-e Kâbus dolaylarında; 2) Merkez Kuzeyde, Azerî Türkçesi, aynı şekilde Daragaz ve Lutfabad bölgelerinde, 3) Kuzey Horasan’ın güneydoğusunda, Langaı1 da, Oğuz-Özbekçesi’ni andıran Merv diyalekti, 4) Doğu Oğuzca olarak adlandırılan ve Oğuz dilinin beş diyalektinden biri olan Horasan Türkçesi.’ Bu diyalekt, esas itibariyle Poçeluevskiy’nin “İran sınırına yakın Türkmence” olarak nitelediği Türkmenistan’ın ağızlarıyla özdeştir. Ancak, Horasan Türkleri kendi dillerini “Turkmâril” değil, “Turkî” olarak adlandırırlar ve dış görünümleriyle de ilk bakışta Türkmenlerden ayrılırlar. Bu durum aynı şekilde, antropolojik bakımdan, giyside, geleneklerde vb. de kendini gösterir;2 dolayısıyla Horasan Türklerinin Oğuz Türkleri arasında özel bir konumu vardır.
Doerfer’e göre, Oğuzcayı bir yandan, politik anlamda “diller” (= bugünkü Türkiye Türkçesi, Azerî Türkçesi, Türkmence),3 diğer yandan dil bilimsel anlamda -durum çekim eki, bildirme eki, fiil çekim ekleri, leksik ve fonetik farklılıklar göz önüne alınarak-, aşağıdaki lehçelere ayrılan bir “dil” gibi de ayırmak mümkündür:
a) Batı Rumeli Türkçesi, b) Doğu Rumeli Türkçesi, (Gagavuzca, Kırım Osmanlıcası dahil), c) Batı Anadolu Türkçesi, d) Orta Anadolu Türkçesi, e) Doğu Anadolu Türkçesi, f) Azerî Türkçesi (vokalden sonra akuzatif eki: -yi), g) Azerî Türkçesi (vokalden sonra akuzatif eki -nl), h) Sonko- rî, i) Güney Oğuzca, j) Güney Horasan Türkçesi, k) Kuzey-Batı Horasan Türkçesi, 1) Kuzey-Doğu Horasan Türkçesi (muhtemelen iki grup, bk. yukarı), m) Özbek-Oğuzcası, n) Türkmence / Doğu, Kuzey (Ersan, Sank, Çovdur, Stavropol’), o) Türkmence / diğer ağızlar.”
Horasan Türkçesi, İran’ın kuzeydoğusunda, Horasan eyaletinde, güneye doğru daha az, Türkmenistan sınırında ve Özbekistan sınırındaki Amu Derya’nın biraz doğusunda, takriben 1,5 milyon insan tarafından konuşulmaktadır. Eğer Eski Sovyetler Birliği ve Afganistan’dakiler de buna eklenirse, bu sayı 2 milyona çıkar. Lehçe olarak, Oğuz dil grubu içinde, Türkmence ve Azerî Türkçesi arasında yer alır, fakat genetik olarak Türkmen- ceye daha çok yakınlık gösterir. Bu durum kendisini uzun ünlülerin ve kelime başında b- ünsüzünün -bar ve bol- örneğinde olduğu gibi-, korunmasıyla gösterir.
Horasan Türkçesi, Horasan’ın kuzey ve güney bölgelerinde belirgin farklılık gösterir. Her iki bölgenin ağızlarında Özbekçenin ve Türkmence- nin özellikleri görülmektedir. Bazen, yalnızca bir bölgede birçok boyun ağzım gözlemlemek mümkündür, ancak bu ağızların özelliklerinin somut bir biçimde ortaya çıkarılması için, daha fazla inceleme yapılmalıdır. Bölgede yaşayan halk iki dillidir. Ana dilleri Horasan Türkçesi, ikinci dilleri Farsçadır. Bundan ötürü dilleri birçok yönden Farsçanm etkisi altmda kalmıştır. Bu etki, dilin fonoloji, morfolojisi, hatta sentaksına dek yansımıştır. Burada aym bölgede konuşulan Farsça orijinli yerel dillerin etkisi de göz ardı edilmemelidir.
Horasan Türkçesi, çoğunlukla kuzeyde, Bocnürd, Şirvan, Qüçan, Dara- gaz, Kalât [herhalde Kalât-e Nâderî], Esferâyen yöresi (Bâm-Safîâbâd), bundan başka Sebzevâr ve Nişapur’un kuzeyinde (Nişapur’a bağlı Servila- yet nahiyesinin merkezi Çekane’de ve Sebzevar’a bağlı Cuveyn bölgesinin merkezi Coğatay’da) ve bunlann etrafındaki kasaba ve köylerde konuşulur. Hey’et’in verdiği bilgiye göre:
Bocnurd’da 235.760 kişiden 3/4’ü Türk, gerisi Fars’tır. Şirvan’ın (63.281) 3/4’ü Türk’tür, gerisi Kürt’tür. Quçan’m (197.975) 2/5’i Türk, 1/5’ i Fars, 2/5’ i Kürt’tür. Esfarâyen çevresinin (73.796) 1/3’ ü Türk; ağırlıklı olarak Bâm-Safîabâd’m 1/3′ ü Fars, 1/3 ü Kürt’tür. Daragaz, Kalât çevresinde Nâdir Şah zamanında göç eden Azerî Türkü mülteciler de bulunmaktadır.
Bocnuıdlular da diğer yerliler gibi kendi dillerini Turkı ve Turkî-Boc- nuırîî olarak tanımlamaktadırlar. Doerfer’i sınıflandırmasına göre, Bocn&rî ağzı Horasan Türkçesinin kuzey-baü grubunda yer almaktadır. Masalların alındığı şehir olan Bocnurd’la ilgili Fâzsy şu bilgileri vermektedir:
“Bocnurd, Tahran ve Meşhed’i birbirine bağlayan ana yol üzerindedir. Meşhed’in batısında olup buraya 284 km. uzaklıkta, Horasan eyaletinin kuzey kıyısında bulunmaktadır. İran verilerine göre, örneğin, Bocnurd’a giriş levhasında Bocnurd’un nüfusu 35.000 olarak gösterilmişti. Ancak Bocnurd’un önemli bir ticarî ve ekonomi merkezi olması nedeniyle, nüfusunun 40.000 olması gerekir.4 Boc- nurd ’da, yeni göç eden Parslar dışında, nüfusun hemen hemen tümü iyi bir Türkçe konuşmaktadır. Horasan Türklerinin Bocnurd’daki sayısını tahmin etmek güçtür. Eski yerleşik göçmen nüfus Türk olmayanlardan oluşmaktadır. Bunlar şehrin tüm güneyinde ve güney-batı kesiminde oturmaktalar. Şehrin güneyinde sayıca çok Türkmen yaşamaktadır. İran Azerbaycamndan yeni gelen Türkler de az çok bulunur. Geri kalanları ise Horasan bölgesinden gelen diğer Türklerden oluşur. Onların en itibarlı kısmmı Şirvanlılar oluşturmaktadır. Bocnurdlulann tahminine göre nüfusun yüzde 50-70’i Türklerden oluşmaktadır. ”5
Kaynak: Bocnurd’dan Folklor Örnekleri – Sultan Tulu