Sadık el-Müeyyed Azımzade ve Habeş Seyahatnâmesi

Eser, yazarın padişaha minnetlerini sunduğu, yetişmesini, görevlerini ve eserleri yazmasını borçlu olduğunu bildiren bir mukaddime ile başlar:

Sultan II. Abdülhamid Habeşistan’a bir elçi gönderir. Böylece Habeşistan’da önemli bir sayıya ulaşan Müslümanlar’ın durumu öğrenilmiş olacaktır. Bu görev Sadık el-Müeyyed’e verilir. El-Müeyyed İstanbul’dan gemiyle yola çıkar. Önce Marsilya’ya sonra Port Said’e gelir. Daha sonra tekrar gemiyle Kızıldeniz ve Süveyş kanalı’nı da geçerek Cibuti’ye varır. Sonra trenle Dire Dava ve en son olarak da Harar’a ulaşır. Buradan Adis Ababa’ya, kafilesi ile birlikte uzun süren zorlu bir yolculuktan sonra ulaşır. Adis Ababa Habeşistan’ın baş şehridir. Dönüşte ise daha farklı bir yol takip eden el-Müeyyed; gemi ile süveş Kanalı tarafına ulaşır, ardından trenle İsmailiye ve İskenderiye’ye geçer. İskenderiye’den gemiyle İstanbul’a varır. El Müeyyed ve kafilesinin yolcuları üç aya yakın sürer. Yazar, elçilik görevini iyi bir şekilde tamamlamanın yanı sıra, kültürel anlamda büyük bir çaba sarf ederek, her gördüğü yerde önemli notlar alarak bunları okuyucusu ile paylaşma şansına da kavuşmuştur. El Müeyyed Habeşistan’a doğru İstanbul’dan gemiye biniş ve dönüşte İstanbul’da gemiden iniş anları dâhil seyahatindeki önemli her ânı kaydetmiştir böylece farklı kültür birikimlerini eserinde toplayıp bunları okuyucuya sunmuştur. Yazar notlarını alırken sadece kendi gözlemleriyle yetinmez orada sözüne güvenilir tecrübeli kişilerden de bilgiler alır. Bu özelliklerinden dolayı bu seyahatnâme inandırcılığını ön plana çıkarmayı başarmış bir eserdir, diyebiliriz. El- Müeyyed eserin başında ‘Şevketli padişahımız’ girişiyle Abdülhamid’e övgülerde bulunmuştur.

Genel olarak verdiğimiz bu açıklamalardan sonra kitabın içeriğine geçebiliriz. Seyahatnâme bir mukaddime ile başlayıp, elli farklı başlık ile elli bölüme ayrılmıştır. Hatıraların bittiği yerde yazar eserine geçtiği mekânların haritalarını da eklemeyi ihmâl etmemiştir.

Eser, gemide kaptan ve subayların ikrâmı, uçan balıklar, Müslüman halkın sevinci, Araplar’ın misafirperverliği, dört kadın bir baba kırk bir çocuktan oluşan bir aile, ithalat ve ihracat faaliyetleri, geçilen yolların özellikleri, Somali ve Somalililer, saygı törenleri, kadınların hamaratlığı, şemsiyelerin özellikleri, bir cuma namazı, Habeş katırları, çadırda hayat, yolda şiddetli bir yağmur, vahşi hayvanların gece ziyâreti, çeşitli ağaçlar, kuşlar, göz kamaştırıcı tabiat güzellikleri, kumun faydası, keçiler, maymunlar, torbada taşınan çocuklar, köylerin özellikleri, yıldırım düşmesi, yağmurlarla gelen çamur, yırtıcı kuşlar, Çerçer çölü, kamış boyunda otlar, yokuşlar, tepeler, volkanik araziler, şiddetli sıcak, yüksek yaylalar, güzel sığırlar, hayvanların ucuz fiyatları, şiddetli soğuk, misafir olunan evlerin özellikleri, peygamberimize yapılan özel dualar, Habeşistan’ın tarihçesi, coğrafi özellikleri, cenaze törenlerinde görülen farklı âdetler, ücretle ağlamak, matem tutmalar, miras meseleleri, Müslüman-Hıristiyan bir sofrada Habeş yemekleri, askerlik müessesesi, imparatorla görüşme ânı, sefirleri ziyaret, kuş cennetleri, nargile keyifleri, uykusuz sıcak geceler, İngiltere ve Fransa’nın birbirlerine yakın olmalarına karşın İngilizlerin Fransızca’ya olan ilgisizliği, Afrikaya veda ve İstanbul’a dönüş… Burada ancak bu kadarım sayabildiğimiz ama bunlar gibi birbirinden farklı birçok konuyu içeren ve bir o kadar da ilgi çekici ayrıntılarla donatılmış uzun bir seyahatin akıcı bir üslupla kaleme alınmış hâlidir.

Eserde, mekânlarla birlikte orada yaşayan her türlü insanın giyimleri kuşamları örf ve âdetleri, hayat standartları, inançları, konuşma şekilleri vb özelliklerine yer verilmiş, bunun yanında tabiat özelliklerinden, mimari eserlere ve o mekânın tarihçesine kadar birçok meseleye değinilmiştir. Yolculuğun verdiği merak ve heyecan ile birlikte atlatılan zorluklar, çekilen sıkıntılar esere canlı bir şekilde aktarılabilmiştir.