Özne – Yüklem Uyuşmazlığı

a) Özne Eksikliği

Özne, cümledeki yüklem veya yüklemlere uyum sağlamaz­sa anlatım bozukluğu söz konusu olur. Birleşik veya sıralı cümlelerde öznenin eksik olması, özne-yüklem uyuşmaz­lığına neden olur.

Ağaçların uğultusu bir hastanın inlemeleri gibiydi, rüzgâra direniyordu.

Filmi izlerken herkesin gözü doldu, ağlamaya başladı.

Özne Eksikliği Örnekleri

Öznenin belirsizliği anlatım bozukluğuna yol açar.

“Ev kirasını ödeyemediği için öfkeden çıldırıyordu.”

Cümlesinde “öfkeden çıldıran” kişi “kiracı” mı yoksa “ev sahibi” mi belli değildir. Bu cümlenin düzeltilmesi için amaca bağlı olarak ya öznenin ya da dolaylı tümlecin eklenmesi gerekir. Bu cümleyi “Kiracı, ev kirasını ödeyemediği için, ev sahibi öfkeden çıldırıyordu.” şeklinde veya “Ev sahibine, evin kirasını ödeyemediği için öfkeden çıldırıyordu.” şeklinde düzeltebiliriz.

Yurt dışına gideceğim diye seviniyordu. (Gidecek olan kim, “o” mu “ben” mi?)

Ölmeden görüşeceğim bu şairle. (Fiilimsinin öznesi be­lirsizdir; ölecek olan kim, “şair” mi “ben” mi?)

 b) Kişi Uyuşmazlığı

Bir cümlede özne ile yüklem arasında kişi yönünden uyum olmalıdır, “0 ve ben sonunda anlaştım.” III. tekil ile I. tekil kişilerin kullanıldığı yüklemlerin I. çoğul kişi ekiyle çekimlenmesi gerekir. Bu cümlenin yüklemi “anlaştık” olmalıdır.

Kişi Uyuşmazlığı Örnekleri

Senle o ayrılmaz bir ikilisin, (“ikilisiniz” olmalıdır)

Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz:

Ben + sen= biz (Ben ve sen çok iyi anlaşacağız.)

Ben + o= biz (Ben ve o geleceğiz sadece.)

Ben + siz =biz (Bu oyunu benle siz oynayacağız.)

Sen + o/onlar= siz (Sen ve o nasıl tartışırsınız?)

Sen + ben+ o= biz (Sen ben ve o biraz, yalnız konuşalım.)

Siz + o/onlar= siz (Siz ve onlar sonunda barışacaksınız.)

Biz+ o/onlar= biz (Biz ve onlar neden bir araya gelemedik?)

Biz + sen/siz= biz (Biz ve siz yıllarca aynı ortamda çalıştık.)

DİKKAT

Çoğul iyelik ekini almış olan belgisiz zamirler özne görevindeyse, yüklemin çekimi III. tekil de I. çoğul da olabilir.

Sınavda çoğumuz hata yaptı. / hata yaptık.

Hepimiz panelde konuşan yazara    hayran olduk/hayran oldu.

Kişi Uyuşmazlığı Sorusu

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde kişi uyuşmazlığı vardır?

A) Ben ve sen gidelim bu partiye.

B) Onlar ve biz her zaman birlikteyiz.

C) Bizle siz bundan sonra iyi dost oluruz.

D) Sen, ben ve eda işe erken çıkacağız.

E) Funda ve sen bu sorunu halledeceksiniz.

CEVAP

A seçeneğinde özne durumunda olan I. ve II. tekil kişiler; B’de III. çoğul ile I. çoğul kişiler; C’de I. ve II. çoğul kişiler; ü’de de I., II. ve III. tekil kişiler özne olduğu için yüklemler I. çoğul kişi ekiyle çekimlenmiştir. Ancak E seçeneğinde özne III. tekil ile II. tekil kişiler olduğu için yüklem II. çoğul kişi ekiyle çekimlenmeliydi. Oysa yüklem, II. tekil kişiyle çekimlenmiştir. Dolayısıyla Özne-yüklem arasında kişi uyuşmazlığı söz konusudur. Doğru seçenek E’dir.

c) Tekillik Çoğulluk Uyuşmazlığı

Tekillik Çoğulluk Bakımından Anlatım Bozuklukları

Bir cümlede genellikle özne tekilse yüklem de tekil, özne çoğulsa yüklem de çoğul olur.

Mehmet her hafta yeni bir projeyle karşıma çıkıyor.

Şairler, yaşamı dönüştürmenin peşindedirler.

Tekillik Çoğulluk Bakımından Anlatım Bozuklukları Örnekleri

İnsan dışındaki tüm varlıklar, soyut kavramlar, zaman bil­diren adlar çoğul eki alarak özne olduğunda yüklem tekil olur.

Kitaplar yağmurdan ıslanmışlardı. (ıslanmıştı)

Nesne

Doğrular da yanıltıcı olabilirler, (olabilir)

Kavram

Yıllar su gibi akıyorlardı, (akıyordu)

Zaman

Bulutlar yükseliyor, yükseldikçe kararıyorlardı, (kararıyordu)

Varlık

Yıldızlar gökte ışıl ışıl parlıyorlardı, (parlıyordu)

Varlık

DİKKAT

Kişileştirmelerin söz konusu olduğu durumlarda özne | tekilse yüklem de tekil; çoğulsa, yüklem de çoğul olur.

Yıllar, dönüp de bakmazlar.

Bulutlar ağlaya ağlaya geziyorlardı.

Yıldızlar gülümsemeye başlamışlardı.

Topluluk bildiren adlar özne olduğunda, özne tekilse yük­lem de tekil olur. Ancak özne çoğulsa yüklem tekil de çoğul da olabilir.

Orman, gecenin derinliğinde uyuyordu.

Sınıflar, bir bir dışarı dökülüyorlardı./dökülüyordu.

(Yüklem tekil de çoğul da olabilir.)

Nicelik bildiren belgisiz sıfatlar, özne olduğunda yüklem, genellikle tekil olur. Ancak, vurgulama amacıyla kimi zaman yüklem çoğul da kullanılabilir.

Birkaç işçi çalışmaya koyulmuştu. / çalışmaya koyul­muşlardı. (ikisi de doğrudur)

Sayı sıfatlarıyla belirtilen öznelerin yüklemi genellikle tekil olur. Vurgulama, dikkat çekme amacıyla yüklemler çoğul olabilir.

İki genç ellerinde paketlerle içeri daldı. / daldılar.

Belgisiz zamir çoğul anlamlı bir özne olduğunda yüklem genellikle tekil olur. Fiili vurgulamak amacıyla yüklemin çoğul kullanıldığı da olur.

Herkes yerinde kalsın.

Bazıları bu işi bir günde bitirir. / bitirirler.

d) Olumluluk-Olumsuzluk Uyuşmazlığı

Olumluluk Olumsuzluk Uyuşmazlığı Anlatım Bozukluğu

 Türkçedeki belgisiz zamirlerden “herkes, hepimiz, hep­si…” olumlu durumlarda; “hiç kimse, hiçbirimiz, kimse…” zamirleri ise olumsuz durumlarda kullanılır. Birleşik veya sıralı cümlelerde, biri olumlu biri olumsuz yargı bildiren cümlelerde belgisiz zamirlerin ortak özne olarak kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar.

Olumluluk Olumsuzluk Uyuşmazlığı Örnekleri

“Herkes dışarı çıksın, burada kalmasın.” cümlesinde “herkes… kalmasın” ifadesi özne ile yüklemin uyumsuz­luğunu gösterir. Bu cümleye yüklemden önce “kimse” öznesi getirilmelidir. Bu durumda cümle “Herkes dışarı çıksın, burada kimse kalmasın.” şeklinde düzeltilmiş olur.

“Hiçbiriniz konuşmasın, beni dinlesin.”

Bu cümle de cümleye “beni” sözcüğünden önce “herkes” öznesinin getirilmesiyle düzeltilebilir.

2. Yüklem Eksikliği

Yüklem eksikliği veya yüklemin uyumsuz olarak ortak kul­lanılması anlatımı bozar.

Yüklem Eksikliği Örnekleri

İşçiler, sabahları işe, akşamları eve dönerlerdi.

Bu cümlede birinci cümlenin yükleminin kullanılmaması anlatımı bozmuştur. Bu cümleye bir yüklem getirirsek cümle “İşçiler, sabahları işe gider, akşamları eve dönerlerdi.” şeklinde düzeltilebilir.

Hastalara önce su, sonra yemek yedirilirdi.

Bu cümlede “yedirildi” yükleminin ortak kullanılması anla­tımı bozmuştur. Bu cümleyi “Hastalara önce su içirilir, sonra yemek yedirilirdi.” şeklinde düzeltebiliriz.

3. Nesne Eksikliği

Nesne Eksikliği Örnekleri

Yazar, yapıtında akıcı bir üslup kullanmış,  çok rahat okuyabilirsin, (neyi?)

Ana dilimizdir o, T güzel kullanmalıyız, (neyi?)

Okul evimizdir, \ temiz tutalım, (nereyi?)

4. Dolaylı Tümleç Eksikliği

Dolaylı Tümleç Eksikliği Örnekleri

Sinemaya girdiğimizde kimsecikler yoktu, (nerede?)

Kanala girmek ve yüzmek yasaktır. (Nerede?)

Şehirdeki çöpler iki gün kaldırılmasa, yaşanmaz olur.(nerede?)