Fiillerde Çatı Özne Yüklem İlişkisi Nedir Konu Anlatımı Örnekler Kısaca 

ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ

Fiiller özneyle ilişkileri bakımından etken, edilgen, dönüşlü ve işteş olmak üzere dörde ayrılır.

********************

1. Etken Fiiller

Fiili yapan, gerçekleştiren özne (etken, unsur) bellidir. Gerçek özne mutlaka bulunur.

Etken Fiillere Örnekler

• Bovacı köy Durağı, dört mevsim sonbaharı yaşar.
• Denize inen bu sokak tutar elinden küçük sokakların.
• Kadın ne diyeceğini bilemiyordu.
• Çocuklar gözlerinde yıldızlarla gülümsüyorlardı.

DİKKAT

Gizli özne de gerçek öznedir. Dolayısıyla, gizli öznesi bulunan fiil cümleleri de etken çatılı cümlelerdir.

Elinden makası almak istiyordum. (Gizli özne: Ben)

“Ceketimi çıkarayım.” dedi. (Gizli özne: 0)

********************

2. Edilgen Fiiller

Öznesi belli olmayan fiillerdir. Yani fiili yapan belli değildir. Bir cümlede edilgenlik anlamını fiillere gelen “-I-” ve “-n-” ek­leri sağlar. Bu ekler, ünsüz ile biten bir fiile geldiğinde bağlayıcı ünlüyle birlikte kullanılır.

Edilgen Fiillere Örnekler

• Eve yeni koltuk takımları alınmıştı.
• Maaşlar bayramdan önce verilecek.
• Okullar bu yıl erken açılacak.
• Çaresiz arayışlara hep bu kulübeden telefon edilir.
• Duvarlar yeni boyandı.

NOT

Edilgen fiillerde gerçek özne yerine sözde özne bulunur. Edilgen cümlelerde özneyi bulmaya yönelik yükle­me sorulan “Kim?” ya da “Ne?” sorularına nesne yanıt verdiği için, edilgen cümledeki nesneye “sözde özne” denir.

• Yemekler yenildi, çaylar içildi.
• Öğrenim kredileri öğrencilere en geç bir hafta içinde ödenecektir.

Edilgen cümleler geçişsiz fiillerden türetildiğinde, cüm­lede gerçek özne olmadığı gibi sözde özne de bulun­maz. Çünkü bu cümlelerde özne görevini yüklenecek nesne yoktur.

Tiyatroya gitmek için erkenden çıkıldı evden.

DİKKAT

Etken fiilere -I-, -n- ekleri getirilerek edilgenlik sağlanır, j

Etken fiillerde fiili yapan bellidir; edilgen fiillerde ise fiili yapan belli değildir.

• Öğrenciler hep bir ağızdan şarkı şöyledi. (Etken)
• Hep bir ağızdan şarkı söylendi.(Edilgen)
• Arabada müzik dinliyordu genç adam. (Etken)
• Arabada müzik dinleniyordu.(Edilgen)
• İşe geç gelen elemanını kovdu.(Etken)
• işe geç gelen eleman kovuldu.(Edilgen)

SORU

Aşağıdaki cümlelerden hanğisi yüklemin özne-yüklem ilişkisi yönünden ötekilerden farklıdır?

A) Sebzeler iyice yıkanıp temizlendi.

B) Koyunlar dağ eteklerine sürüldü.

C) Şairin ilk şiiri varlıkta yayınlandı.

D) Annesi ona en sevdiği yemeği yaptı

E) Konunun özü daha iyi anlaşıldı.

CEVAP

A,B,C ve E seçeneklerde ise “temizleme, sürme, yayımlama ve anlama” eylemlerini gerçekleştiren belli değildir. Bu nedenle de bu seçeneklerdeki fiiller edilgendir. D seçeneğinde ise “yapma” eylemini gerçekleştiren bellidir; dolayısıyla da etken fiil söz konusudur. Doğru seçenek D’dir.

********************

3. Dönüşlü Fiiller

Fiilin etkenliğinin kendi öznesi üzerine döndüğü fiillerdir. “-I-“, “-n-” ve “-ş-” ekleriyle kurulur.

Dönüşlü fiillerde özne belli olduğundan, bunlar aynı zamanda etken fiillerdir.

Dönüşlü Fiillere Örnekler

• Onu karşımda görünce hemen sarıldım ona.
• Kedi yanıma sokuldu ve şefkat istercesine büzüldü.
• Yataktan kalkınca önce bir gerindi sonra da etrafa bakındı.
• Oğullarının başarılarıyla övünürdü her yerde.
• Adam bir anda sanki yaşlandı.
• Peynirler küflendi.
• Kuşlar kafeste çırpınıyordu.
• Sinirler gerildi.
• Olanlara çok üzüldü.
• Çocuk hızla gelişiyordu.
• Yüzü nasıl da buruştu?
• Adam biraz sakinleşti.
• Sebzeler sıcaktan büzüştü.
• Taksi tutmama rağmen toplantının sonuna yetiştim.

“-I-” ve “-n-” ekleri cümleye edilgenlik sağladığı gibi dönüşlülük de sağlayabilir. Fiilin edilgen mi yoksa dö­nüşlü mü olduğu cümlenin anlamından anlaşılır. Ay­rıca, edilgen fiillerin gerçek öznesi yoktur ancak, dö­nüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır.

Çöpler kutuya döküldü.

Edilgen Fiiller

• Artık her sev söylenmişti.
• Arsa iki parcaya bölünmüştü.
• Araçların etkisiyle bina sarsıldı.
• bölgeye bin ağaç dikilecek.
• Pismis aşa su katıldı.

Dönüşlü Fiiller

• İnsanlar yola döküldü.
• Adam huysuzca söylenmişti.
• Hücreler ikiye bölünmüştü.
• Haberi duyunca cok sarsıldı.
• Gelip tepemde dikilecek.
• Savaşa katıldı.

SORU

“Şu soruya aklım takıldı.” Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdakilerden hangisinin yüklemi arasında özne – yüklem ilişkisi bakımından bir benzerlik vardır?

A) Çevreden toplanan çöpler yakıldı.

B) Bir çığlık atarak ileriye atıldı.

C) Böyle soğuk daha önce görülmüştü.

D) Toplantıda söylenenler çarpıtıldı.

E) İşten geçen ay kovulmuştu.

CEVAP

Soruda verilen cümlenin yüklemi dönüşlü çatılıdır. Dolayısıyla seçeneklerde dönüşlü çatılı bir fiil aramak gerekir. A’da “yakılma” eylemini gerçekleştirenler belli değildir, C’de “görüldü” fiiliyle görme eylemini yapan etken belli değildir, D’de “söylenenleri çarptıranlar” belli değildir, E’de “kovma eylemini gerçekleştiren kişi/ler belli değildir. O halde A, C, D ve E seçeneklerindeki yüklemler, edilgen çatılıdır. Buna karşın B de “ileriye atılan” kişi gizli özne olan “o”dur. Kendini ileri atan ve bundan etkilenen yine öznenin kendisidir. Dolayısıyla B’deki yüklem dönüşlü çatılıdır. Doğru seçenek B’dir.

DİKKAT

Doğayla ilgili fiiller “-I -n ” eklerini alsa da etken kabul edilir.

Bulutlar çekildi. / Hava açıldı, (etken fiillerdir)

SORU

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde özne yaptığı işten etkilenmektedir?

A) Ortaçağda bilimsel kitaplann değeri bilinmedi.

B) Kaybettiği saat iki ay sonra evinde bulunmuştu.

C) Kenarlara köşelere gizlenerek çok dövünmüştü.

D) Bütün gün çarşıda ne yaptığı hiç bilinmiyordu.

E) Sorular sınavdan sonra bir bir yanıtlanmalıdır.

CEVAP

Öznenin yaptığı işten etkilendiği fiillere dönüş çatılı fiil denir. A, B, D ve E seçeneklerindeki yüklemler edilgen çatılıdır. C seçeneğindeki “dövündü” yüklemi ise dönüşlü çatılı bir fiildir. Doğru cevap C’dir.

********************

4. İşteş Fiiller

Bir işin birden çok özne tarafından karşılıklı veya birilikte yapıldığını belirten fiillere işteş çatılı fiil denir, işteş fiiller -ş- ekiyle kurulur.

İşteş Fiillere Örnekler

• Karşıdan karşıya geçerken çarpıştık, (karşılıklılık anlamlı)
• Onunla caddede selâmlaştık, (karşılıklılık anlamlı)
• Çocuklar okul çıkışında itişip kakışırlar, (karşılıklılık anlamlı)
• Ozanlar bir düğünde halkı eğlendirmek için atıştılar, (kar­şılıklılık anlamlı)
• Pehlivanlar yağlanıp güreştiler, (karşılıklılık anlamlı)
• El sıkışmıştık o ortamda, istemeden de olsa, (karşılıklılık anlamlı)
• Rüzgârın gücüyle yapraklar uçuştu. (Birliktelik anlamlı)
• Kuzular arabanın sesiyle birlikte kaçıştı. (Birliktelik anlamlı)
• izleyiciler sinema salonuna doluştu. (Birliktelik anlamlı)
• Maaşlarını almak için bekleştiler. (Birliktelik anlamlı)

Özne tekil olduğunda fiilde işteşlik olmaz.

Toplantıda sadece kendisi konuştu.

Sınavda ilk soruları kolay bulunca sakinleşti.

Değişerek yeni bir görünüm alan “oluş” fiillerinde iş­teşlik yoktur. Bu fiiller dönüşlüdür.

Güneşte dolaşmaktan esmerleşmişti.

Yazın iyice bronzlaşmıştı.

Kız günden güne güzelleşmişti.

********************

ÖZET

Özne-yüklem ilişkisinde, fiili gerçekleştiren unsura dikkat edilir:

Dövdü: Fiili yapan belli, etken.

Dövündü:      Fiili yapan fiilden etkilenmekte, dönüşlü.

Dövüldü:       Fiili yapan belli değil, edilgen.

Dövüştü:       Fiil karşılıklı yapılmakta, işteş.

Şarkı söyledi: etken.

O, bir şarkı söylendi: dönüşlü.

Bu konuda çok şey söylendi: edilgen. Sanatçılar söyleşti: işteş.

SORU

“Bazı fiiller kendiliğinden işteştir.”

Aşağıda numaralanmış cümlelerden hangilerinin yüklemi kendiliğinden işteştir?

 Kırkpınar’da yine güreşti pehlivanlar.

 Yazarla bir tiyatro salonunda söyleştik.

 Yazar ömrünün son yıllarında da kanserle savaşır.

 Her hafta bir konu belirieyip o konuyu tartışırdık.

 Çocuklar masumluklarından, çok çabuk barışırlar.

A) I ve II

B) I-III ve V

C) II-III ve IV

D) IV ve V

E) III-IV ve V

CEVAP

Numaralandırılan cümlelerdeki “güreşmek, savaşmak ve barışmak” fiilleri kendiliğinden işteş fiillerdir; “söyleşmek” ve “tartışmak” ise “-ş-” işteşlik ekiyle türetilmiş işteş çatılı fiillerdir. Doğru seçenek B’dir.

SORU

“İşteşlik bildiren fiiller genellikle nesne almazlar. Ancak kimi işteş fiillerin nesne aldığı görülür.”

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde nesne almış bir işteş fiil vardır?

A) Biz de ağaca çıkmak için koşuşmuştuk.

B) En son bir toplantıda karşılaşmıştık onunla.

C) Kuşlar sevinçten delirmiş gibi ötüşüyorlardı.

D) Masrafları çıkarıp elde kalanı bölüştüler.

E) Ağlaşıyordu kadınlar, giden yiğidin ardından.

CEVAP

Nesne almış fiile geçişli fiil denir. Doğru yanıtı bulmak için geçişli işteş bir fiil aramak gerekecektir. Bunu için yüklemlere bakmak yeterlidir. A’da “koşuşmuştuk”, B’de “karşılaşmıştık”, C’de ” ötüşüyorlardı”, E’de “ağlaşıyorlardı” fiillerinden oluşan yüklemler “neyi, kimi” soruları sorulamayan, geçişsiz fiillerdir. Buna karşın E seçeneğindeki “bölüştüler” fiili “neyi?” sorusuna cevap verebilen, yani, nesne alabilen (geçişli) bir fiildir. Doğru seçenek D’dir.